Инклюзивті білім беруде педагог- психологтің рөлі

Нысанова Ақжарқын Каналбаевна
Аманжол Тұрғымбаев атындағы №7 жалпы орта білім беретін мектебінің педагог-психологі
Инклюзивті білім беруде педагог- психологтің рөлі
Инклюзивті білім беру-ерекше білім алу қажеттіліктері мен жеке мүмкіндіктерінің әртүрлілігін ескере отырып, барлық білім алушылар үшін білімге тең қолжетімділікті қамтамасыз ету. 
Инклюзивті білім берудің негізіне барлық адамдарға тең қарым-қатынасты қамтамасыз ететін, бірақ ерекше білім беру қажеттілігі бар балалар үшін ерекше жағдай жасайтын балалардың кез келген кемсітуін болдырмайтын идеология салынған. Ол әрбір оқушыға өзінің қабілеттері мен қажеттіліктерін ескеруге және бағалауға мүмкіндік береді. Инклюзивті білім берудің негізгі міндеті қоғамда дені сау тұлғааралық қарым-қатынас орнату болып табылады.
Инклюзивтік білім беру әр түрлі әлеуметтік азшылық топтарға жататын балаларға білім беруге кемсітушілік көзқарасқа қарсы тұрады, сол себепті кемсітушілікке қарсы халықаралық құқық актілерін орындаудың мүмкін болатын жалғыз нормасы болып табылады. Осыған байланысты инклюзивтік білім берудің сегіз қағидасын еске түсіріп кету дұрыс болады:
1.Адамның құндылығы оның қабілеті мен жетістігіне тәуелді емес.
2. Әрбір адам сезінуге және ойлауға қабілетті.
3. Әрбір адамның қарым-қатынасқа және естілуге құқығы бар.
4. Барлық адам бір-біріне мұқтаж.
5. Нағыз білім беру өзара шынайы қатынастар контексінде ғана жүзеге
асырылады.
6. Барлық адамдар құрдастарының қолдауы мен достығына мұқтаж.
7. Барлық оқушылар үшін ілгерілеу нені істей алмайтынында емес, нені
істей алатынында болуы мүмкін.
8. Сан алуан түрлілік адам өмірін жан-жақты күшейтеді
Мектепте ерекше білім беру қажеттілігі бар балалармен жұмыс істеу үшін міндетті түрде психологиялық-педагогикалық қызмет қажет, олардың міндеттері шеңберіне балалармен дамыту немесе түзету жұмыстары ғана емес, сонымен қатар педагогтармен және ата-аналармен жалпы тәсілдерді, баламен жұмыстың бірыңғай стратегиясын әзірлеу бойынша тұрақты ынтымақтастық кіреді.
Даму мүмкіндігі шектеулі баланы психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу психологиялық-медициналық-педагогикалық консультацияның (бұдан әрі-ПМПК) қорытындысы мен ұсынымдары негізінде ұйымдастырылады және білім беру ұйымының ішінде штаттық мамандар (арнайы педагог, психолог, мұғалім-логопед, әлеуметтік педагог және басқалар) негізінде жүзеге асырады.
Психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу тобының әрбір мүшесі кәсіби этиканы сақтауы, егер бұл балаға немесе оның отбасына зиян келтіруі мүмкін болса, психологиялық-педагогикалық тексеру, консультациялық жұмыс немесе басқа да қызмет түрлері нәтижесінде алынған мәліметтерді таратпауы тиіс.
Оқу-тәрбие процесіне инклюзивті білім беруді енгізу мектеп психологына тікелей әсер етеді. Оның бұл үдерістегі рөлі-жекелеген балалар мен педагогтарды, тұтас сыныптар мен жергілікті қоғамдастықты біріктіретін, балалардың шектеулеріне емес, мүмкіндіктерге назар аударатын тұтас қолдау жүйесін құру. Басқаша айтқанда, мектеп психологы мектептің корпоративтік мәдениетін өзгертіп, мұғалімдерге кәсіптің жаңа қырына бейімделуге көмектеседі.
Оқушыларды психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу білім беру процесінің барлық кезеңдерінде жүзеге асырылады.
Ерекше білім беруді қажет ететін оқушылардың психологиялық-педагогикалық сипаттамасы:
1. Балаларда қабылдау дамуының төмен деңгейі байқалады.
2. Кеңістіктікті бағдарлау көріністері жеткіліксіз қалыптасқан.
3. Назар тұрақсыз, шашыраңқы, балалар бір қызметтен екіншісіне әрең ауысады.
4.Есте сақтау процестерінің бұзылуы.
5. Танымдық белсенділік төмен.
6.Құрдастарымен, сондай-ақ ересектермен қарым-қатынас қажеттілігі төмендеді.
7. Ауызша және жазбаша сөйлеудің бұзылуы.
8. Төмен жұмыс қабілеттілігі байқалады.
Осының салдарынан балаларда оқу қызметінің толыққанды дағдыларын меңгеруге психологиялық алғышарттардың жеткіліксіз қалыптасуы байқалады. Оқу іскерліктерін қалыптастыру қиындықтары пайда болады (алдағы жұмысты жоспарлау, оқу мақсатына жету жолдары мен құралдарын анықтау; қызметті бақылау, белгілі бір қарқынмен жұмыс істей білу) .
Психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу баланың білім беру - тәрбие процесі жағдайында дамуын қамтамасыз ететін көмек пен қолдаудың ерекше түрі болып табылады және әрбір баланың мүмкіндіктері мен қажеттіліктеріне сәйкес табысты оқуы мен дамуы үшін әлеуметтік - психологиялық және педагогикалық жағдайлар жасайтын мамандардың біртұтас, жүйелі ұйымдастырылған қызметін білдіреді.
Психологиялық-педагогикалық сүйемелдеудің екі бағытын бөліп көрсету керек:
- балада туындаған қиындықтарды шешуге бағытталған өзекті;
-оқыту мен дамытудағы ауытқулардың алдын алуға бағытталған, перспективалы.
Екі бағыт тек барлық сүйемелдеу қызметі мамандарының бірлескен күш-жігерімен іске асырылуы мүмкін. Сүйемелдеу қызметінің қызметінде бір-бірімен өзара байланысты үш міндетті компонент бар:
* баланың дамуының диагностикасы (психикалық, тұлғалық, әлеуметтік):
* түзету-дамыту бағытындағы жеке және топтық сабақтар бағдарламаларын іске асыру:
* оқыту және дамыту үшін мүмкіндіктері мен баланың даму деңгейіне қойылатын талаптар тұрғысынан білім беру ортасын талдау.
Психологиялық-педагогикалық сүйемелдеудің негізгі міндеттері:
1) балалардың даму бұзылыстарын ерте түзетуді ұйымдастыру (анықталған сәттен бастап);
2) бала мен оның отбасына дамудың, оқытудың, әлеуметтендірудің өзекті міндеттерін шешуде көмек (жәрдемдесу) 
3) білім беру және тәрбие бағдарламаларын психологиялық қамтамасыз ету;
4) педагогтардың, ерекше білім беруді қажет ететін оқушының, ата-аналардың психологиялық-педагогикалық құзыреттілігін (психологиялық мәдениетін) дамыту;
5) түзету-дамыту, тәрбие жұмысы және баланы оқыту нәтижелілігінің мониторингі (Психологиялық-педагогикалық мониторинг).
Осылайша, сүйемелдеудің негізгі принциптері:
1) баланың дамуының кез келген проблемасын шешудің кешенді, пәнаралық тәсілі;
2) білім беру процесінде баланың дамуын сүйемелдеудің үздіксіздігі;
3) сүйемелдеу процесін ақпараттық-әдістемелік қамтамасыз ету;
4) ілесіп жүретін қызметті әлеуметтік-педагогикалық және психологиялық жобалау (болжау) 
5) Даму мүмкіндігі шектеулі балаларды психологиялық-педагогикалық сүйемелдеу жөніндегі іс-шараларға ата-аналарды, педагогикалық және балалар ұжымын белсенді тарту.
Инклюзивті білім берудегі психологиялық жұмыстың мәні жүйке-психикалық шиеленісті алып тастаудан; өзін - өзі бағалауды түзетуден; психикалық функцияларды-жадыны, ойлауды, қиялды, зейінді дамытудан; пассивтілікті жеңуден; дербестікті, жауапкершілікті және белсенді өмірлік ұстанымды қалыптастырудан; оқшаулауды жеңуден және коммуникативтік дағдыларды қалыптастырудан тұрады.
Педагог-психолог өз жұмысында психологиялық оңалтудың мынадай әдістерін қолданады: әңгімелесу, жеке психологиялық консультациялар, психологиялық көмек, рөлдік ойындар, тренингтік жаттығулар. Даму мүмкіндігі шектеулі баланы психологиялық-педагогикалық сүйемелдеуді қамтамасыз ететін білім беру ұйымының мамандары мүмкіндіктері шектеулі баланы оқыту мен тәрбиелеуде отбасының кең әлеуетті мүмкіндіктерін іске асыру мақсатында ата-аналармен жұмысты ұйымдастырады.
Инклюзивті білім берудегі психолог жұмысында кездесетін үлкен проблема-балалардың мінез-құлқы мен психикалық денсаулығына әсер ететін отбасылық психологиялық тетіктерді анықтау, сондықтан ата-аналардың психологиялық-педагогикалық білімі туралы өте маңызды. Тәжірибе көрсеткендей, біздің мектепте ата-аналармен жұмыс жасаудың ең тиімді түрі мұғалімдердің қатысуымен белсенді түрде өткізілетін ата-аналар жиналысы болып табылады. Осындай тренинг-жиналыстарда ата-аналар баланың дамуының психофизикалық заңдылықтары туралы ойлануға мәжбүр. Мұнда олар проблеманы жан-жақты зерделеуді, баланың мінез-құлқын түсінуді үйренеді, баламен өзара әрекет ету құралдарының жеке арсеналын кеңейтеді; тәрбиелеудің тиімді тәсілдерін іздеуде кәсіби психологиялық-педагогикалық қолдау алады. Ата-аналарда балалар мүмкіндіктері мен қажеттіліктері туралы  түсінік қалыптасады, жаңа ресурстар ашылады.
Психолог түзету-дамыту жұмыстарын кезең-кезеңмен, негізінен "ерекше" балалар бар сыныптарда ұжымдық ойын түрінде жүргізеді. Бұл жеке жұмыс үшін жеке шақыра отырып, сыныптастар арасында оларды бөлмеу үшін байланысты.  Ойын барысында, әрине, оларға көп көңіл бөлінеді, бірақ бұл өзгелер үшін байқалмайды.
"Ерекше" баламен психологиялық жұмыстың мәні жүйке-психикалық шиеленісті алып тастау; өзін - өзі бағалауды түзету; психикалық функцияларды-есте сақтау, ойлау, қиял, зейін дамыту; пассивтілікті жеңу; дербестікті, жауапкершілікті және белсенді өмірлік позицияны қалыптастыру; коммуникативтік дағдыларды иеліктен айыру және қалыптастыру.
Педагог-психолог өз жұмысында психологиялық оңалтудың мынадай әдістерін қолданады: әңгімелесу, жеке және топтық психологиялық консультациялар, психологиялық көмек, рөлдік ойындар, тренингтік жаттығулар, өзара психологиялық көмек және өзара қолдау тобы (қосымшаны қараңыз).
Мүгедек баланың психикалық және физикалық денсаулығы оның көңіл-күйіне және жан жағдайына байланысты. Мұндай балаларды әлеуметтік бейімдеу мақсатында мектепте мүмкіндігі шектеулі адамдарға толеранттық қарым-қатынасты қалыптастыруға бағытталған жаппай іс-шараларға белсенді түрде тарту жүзеге асырылады: сынып сағаттары, әңгімелесулер, кеңестер, стендтік ақпарат, суреттер конкурстары, фестивальдарға, ғылыми-практикалық конференцияларға, олимпиадаларға, спорттық іс-шараларға және т. б.
Инклюзивті білім беру педагог-психологының негізгі бағыттары:
1.Психодиагностика.
2. Психологиялық кеңес беру.
3. Психологиялық ағарту.
4. Дамытушылық және психокоррекциялық жұмыс.
Инклюзивті білім берудегі психологтардың міндеттерінің бірі - бұл айналасындағыларды (отбасы мүшелерін, басқа балалардың ата-аналарын, мектеп қызметкерлерін, барлық әлеуметтік ортаны) "ерекше" балаларды қабылдауға, құрметтеуге, оларға тұрмыста мейірімділікпен қарауға, оларға тең мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге және осы адамдардың қабілетін бағалауға, оларға қолдау жүйесін құруға үйрету.
Насихаттау мақсатында мүгедек адамдармен қарым-қатынаста қолданылатын К. Мейер (АҚШ-тың Ұлттық қол жетімділік орталығы) жасаған әдептіліктің 10 жалпы ережелерін атап өткім келеді.
1. «Ерекше балалармен» сөйлескеніңізде, әңгімелесу кезінде бірге
болатын баланы алып жүрушіге немесе сурдо аудармашыға емес, тікелей
өзімен сөйлесіңіз.
2. Сізді «ерекше баламен\адаммен» таныстырғанда, оның қолын қысу
табиғи жағдай. Қолын қозғауға қиналғандар немесе жасанды мүшені
пайдаланатын адам өзіне қолжетімді қолмен – оң қолымен немесе сол қолымен
қол алыса алады.
3. Нашар көретін немесе мүлдем көрмейтін «ерекше баламен»
кезескенде, өзіңізді және өзіңізбен бірге келген адамдарды атаңыз. Егер топта
ортақ тақырыпта әңгіме жүріп жатса, онда сол сәтте кімге сөйлегеніңізді және өзіңізді атауды ұмытпаңыз.
4. Егер сіз көмек ұсынсаңыз, онда оны қабылдағанша күтіңіз, содан кейін
нені және қалай істеу керектігін сұраңыз. Егер сіз түсінбесеңіз, онда ұялмай,
қайтадан сұраңыз.
5. «Ерекше балаларды» есімдері бойынша атаңыз, ал жасөспірімдер мен
одан ерсектерге үлкен адамдарға қарағандай қараңыз.
6. Біреудің мүгедектік арбасына сүйену немесе асылу, оның иесіне сүйену
мен асылу дегенмен бірдей. Мүгедектік арба – бұл адам пайдаланатын оның
өзіндік жеке кеңістігінің бөлігі. (Педагогтар үшін де және балалар үшін де).
7. Қарым-қатынасқа түсуге қиналатын «ерекше баламен» сөйлескенде,
оның сөзін мұқият тыңдаңыз. Сөйлегенін өзі аяқтағанша, шыдамды болыңыз,
күтіңіз. Оны жөндемеңіз және ол үшін оның сөзін аяқтамаңыз. Егер оның
айтқан сөзін ұқпасаңыз, қайтадан сұрауға ұялмаңыз.
8. Мүгедектік арбаны немесе балдақты пайдаланатын «ерекше баламен»
сөйлескенде, сіздің көзіңіз бен оның көзінің бір деңгейде болатындай етіп
орналасыңыз. Сізге сөйлесуге жеңіл болады, ал сөйлесіп тұрған адамға басын
шалқайтудың керегі болмайды.
9. Нашар еститін «ерекше баланың» көңілін өзіңізге аудару үшін қол
бұлғаңыз немесе иығынан қағыңыз. Көзіне тура қараңыз, анық сөйлеңіз, алайда нашар еститін балалардың барлығы еріннен оқи бермейді. Еріннен оқи
білетіндермен сөйлескенде, сізге жарық түсетіндей, сіз жақсы көрінеіндей
жерге орналасыңыз, сізге ештеңенің бөгет болмауын және жауып тұрмауын
қадағалаңыз.

10. Егер көрмейтін немесе естімейтін «ерекше балаға» қапысызда
«көрісерміз» немесе «ол туралы естідің бе?» деп айтып қалсаңыз, қысылмаңыз. Қорытындылай келе, «әдеттегі балаларда» «ерекше балалармен» қарымқатынас мәдениетін дамытудың, олармен дұрыс емес қатынас жасау қорқынышын төмендетудің маңыздылығын атап өту керек.
Инклюзивті білім беру, егер тиісті түрде іске асырылса, ерекше білім беру қажеттіліктері бар оқушыларға білімді меңгеруді, әлеуметтік дамуды және өзін-өзі бағалауды арттыруды қамтамасыз етеді. Қалған оқушылар да білімді жақсы меңгереді, сондай-ақ қоғамның әралуандығын, әлеуметтік әділеттілікті, теңдікті түсіну мен бағалауға үйренеді және бір-біріне жақсы қарауға үйренеді.
Қоғамның өмірлік ұстанымының негізі төзімділік болуы тиіс. Инклюзия дені сау балаларда құрдастарының кемшіліктеріне төзімділікті, өзара көмек сезімін және ынтымақтастыққа ұмтылысты, ал ерекше білім беру қажеттілігі бар балаларда - құрдастарына оң қарым-қатынасты және оған тән әлеуметтік мінез-құлықты дамытуға көмектеседі.
Осы санаттағы балалар үшін әлеуметтендірудің маңызы зор - баланы құрдастары ортасына, топ өміріне қосу, ұжымда оң тұлғааралық қарым-қатынасты қалыптастыру. Педагог-психолог мамандығы мұнда ерекше маңызға ие. Жалпы білім беретін кеңістікте «ерекше балаларды» тәрбиелеу мен оқыту проблемасы нәзік және икемді тәсілді талап етеді, өйткені дамуында бұзылыстары бар барлық балалар дені сау құрдастары ортасына табысты бейімделе алмайды. Психолог түзету педагогикасы мен арнайы психология шеңберінде жеткілікті білім қоры, жақсы дамыған коммуникативтік дағдылар болуы қажет.
Педагог-психолог жалпы білім беретін мектепте осындай баланың болуы үшін қолайлы жағдай жасауға, баланың нақты мүмкіндіктеріне сәйкес психологиялық қолайлы білім беру ортасын ұйымдастыруға көмек көрсетеді, педагогикалық ұжыммен, ата-аналармен жұмыс жүргізеді. Жеке білім беру бағыттарын әзірлеуге қатысады. Бұл бағыт осындай балаларды ересектердің көмегімен құрдастарының ұжымына біртіндеп енгізуді көздейді, бұл педагогтан бірыңғай балалар ұжымында өзара іс-қимыл жасай білу қабілеті бұзылған балалардың қалыптасуына жаңа психологиялық талаптарды талап етеді.